David Dessin: ‘Paus Franciscus en het afgetobde Europa’
Wat de boodschap betreft vertelde de bisschop van Rome alvast weinig nieuws. De kritiek die hij formuleerde was eerder al door Benedictus geformuleerd. ‘De grote idealen waar Europa door geïnspireerd is hebben hun aantrekkingskracht verloren’, ‘in de plaats van de idealen is de bureaucratie gekomen.’ ‘de dictatuur van het relativisme’ enz. zijn uitspraken die we al vaker gehoord hebben. Verder sprak de paus zich uit tegen de armoede, tegen de honger, tegen het vernietigen van voedseloverschotten, tegen de vervuiling, tegen de werkloosheid, en voor het herstellen van de waardigheid van werk,… Dat zijn zaken die iedereen eerder al kon lezen in Franciscus’Evangelii Gaudium, en waar weinig mensen een echt probleem mee zullen hebben. Dat geldt evengoed voor de oplossingen die Franciscus voorstelde: we kunnen hopen dat kwaad zal worden omgezet in goed, dood in leven. We kunnen ons laten inspireren door de stichters van het Europese project, door hun vertrouwen in de mens. Niet slechts als burger of economisch subject, maar in de mens, begiftigd met een allesoverstijgende waardigheid. Hier gaat Franciscus terug tot de verklaring Dignitatis Humanae uit het 2e Vaticaanse Concilie, die waardigheid als door God geopenbaard beschouwt. Niets nieuws onder de zon dus.
Groot kerkhof?
Toch legde Franciscus enkele nieuwe, eigen accenten. Zo verwees hij uitdrukkelijk naar de wereldwijde vervolging van religieuze minderheden. Hele gemeenschappen worden vandaag onderworpen aan barbaars geweld, uit hun huizen gejaagd, worden verkocht als slaven, gedood, onthoofd, gekruisigd of levend verbrand. De ‘beschaafde wereld’ blijft beschamend stil. Dat deze paus ook naar andere vervolgde minderheden wijst is meer dan een vorm van politieke correctheid. Als hoofd van de katholieke kerk ziet deze paus zich immers als herder voor de hele mensheid. Het kan ook geen kwaad te vermelden dat vier vijfde van de vervolgingen christenen treffen. Bovendien zijn christenen in vele gebieden vaak de enige beschermers van de mensenrechten, hun vervolging is vaak een goede draadmeter van hoe slecht het met die rechten gesteld is in dat gebied.
Daarnaast wees Franciscus ook op het lot van de migranten. ‘We kunnen niet toelaten dat de Middelandse zee één groot kerkhof wordt,’ aldus Franciscus. Met zijn kritiek op dit beleid begeeft Franciscus zich buiten de politiek neutrale zone. Misschien hoopt hij dat Europa goed naar Obama’s recente speech over migratie geluisterd heeft? Nadat eerder dit jaar Franciscus dit thema met de Amerikaanse president had besproken trok een delegatie Amerikaanse bisschoppen naar de grens met Mexico om er door de hekkens heen de communie te geven aan geweigerde migranten. De beelden gingen de wereld rond en droegen op hun manier bij aan de hervormingen van het migratiebeleid dat Obama net voorstelde. “Scripture tells us that we shall not oppress a stranger, for we know the heart of a stranger –- we were strangers once, too,” zei Obama toen.
Terug naar de oorsprong
Europa lijkt zich voorlopig alvast anders op te stellen. Te vaak gedragen we ons alsof we in een historisch en politiek vacuüm leven, klaagt Franciscus. ‘In plaats van een humanistische visie, waarin de menselijke waardigheid centraal staat, creëert Europa vandaag immers uniforme economische systemen die in dienst staan van onzichtbare imperia.’ Daartegenover pleit Franciscus voor een terugkeer naar de oorspronkelijke inspiratie van Europa en van onze menselijkheid zelf. Naar de idealen en de God die ons ooit groot hebben gemaakt. Het herontdekken van de christelijke geschiedenis van Europa hoeft geen bedreiging te vormen voor een seculiere moderne staat, integendeel. Terug in een betekenisvolle en open dialoog met haar religieuze tradities treden kan net de basis vormen voor een ‘humanisme gebaseerd op respect voor de waardigheid van de menselijke persoon.’ De ‘2000 jarige geschiedenis dat Europa en het christendom met elkaar verbindt is niet vrij van conflicten en fouten, zelf niet van zonden, maar is wel gedreven door een verlangen naar het gemeenschappelijke goed.’
Biologische klok
Maar de echte kern van Franciscus’ boodschap lag in zijn fundamentele kritiek op het Europese project. ‘De toekomst zal minder eurocentrisch zijn’ stelde deze Argentijn aan het hoofd van 1,2 miljard katholieken tellende kerk zonder enige schroom. Overigens zal Europa ook in de toekomst van die kerk minder en minder een belangrijke rol spelen. (Iets waar seculiere opiniemakers misschien rekening mee kunnen houden als ze meer progressiviteit van de kerk eisen.)
Op dit moment lijkt Europa zich echter nog niet bewust te zijn van die rol, opgesloten als ze is in haar eigen wereldje van individualisme en onverschilligheid, losgesneden van haar religieuze wortels, zonder veel toekomst, enkel levend in haar heden. Voor wie – zoals Franciscus – van buitenaf naar Europa kijkt geeft de oudste dochter van de kerk de indruk wat verouderd en afgetobd te zijn, in een wereld die in toenemende mate afstandelijk en wantrouwig tegenover haar staat.
Niet alleen het gebrek aan protest is belangrijker aan dit bezoek dan de inhoud van Franciscus’ speech, ook de snelheid van het bezoek zelf. Met minder dan vier uur reistijd is dit het kortste buitenlandse bezoek van een paus ooit. Dat deze paus zijn tijd liever besteedt aan zuidelijker gelegen gebieden, zoals Azië, waar de kerk explosief aan het groeien is, zou voor vele Europeanen een teken aan de wand moeten zijn.
Paus Franciscus formuleert wat vele Europeanen diep in hun hart al langer weten. Als Europa een vrouw was, zou haar biologische klok snel aan het aflopen zijn. Het is niet te laat om nog kinderen te adopteren, maar ze zullen niet op haar lijken.