Dries Deweer: ‘Een hoop stenen of een stenen hoop?’
Een kwarteeuw geleden viel de Berlijnse Muur. De gebeurtenissen van november 1989 markeerden het einde van de Koude Oorlog en van het IJzeren Gordijn dat Europa sinds het einde van de Tweede Oorlog had verdeeld. De iconische beelden van Berlijners die de muur letterlijk aan diggelen sloegen staan op ons collectieve netvlies gebrand. De brokstukken van de Muur stonden symbool voor de hoop op een betere toekomst. Wat blijft er vandaag over van die hoop?Het einde van de geschiedenis
De hoopvolle atmosfeer na de val van de Berlijnse Muur werd bij uitstek onder woorden gebracht door de Amerikaanse politieke filosoof Francis Fukuyama in zijn fameuze essay The End of History. Fukuyama stelde dat met het einde van de Koude Oorlog de geschiedenis als dusdanig haar eindpunt had bereikt. Daarmee bedoelde hij dat de tijd van grote ideologische strijd voorbij was, omdat het maatschappijmodel dat gestoeld is op democratie en vrije markt superieur was gebleken aan alle andere modellen. Met de val van de communistische dictaturen in Oost-Europa kregen de liberale democratieën ruimschoots de overhand op wereldschaal. Het zou slechts een kwestie van tijd zijn voor ons maatschappijmodel de ganse planeet zou overspoelen.
De botsing der beschavingen
Dat de grote breuklijnen voor eens voor altijd verdwenen waren, bleek al gauw een te optimistische lezing van de feiten. Zo schreef de politicoloog Samuel Huntington een ophefmakende kritiek onder de titel The Clash of Civilizations. Daarin betoogde hij dat het ideologische conflict van de Koude Oorlog alleen maar ingeruild werd voor een meer fundamentele botsing tussen beschavingen, waarbij de beschaving die op een gegeven moment dominant is haar maatschappijmodel oplegt aan de wereld.
Vooral sinds 9/11 heeft de visie van Huntington veel weerklank gekregen. De wereldpolitiek leek immers meer en meer beheerst te worden door de botsing tussen de westerse beschaving en het moslimfundamentalisme. Ook de huidige IS-calamiteiten passen in dat plaatje. We mogen niet uit het oog verliezen dat de oorzaken veel meer bij sociale en politieke achterstelling gezocht moeten worden dan bij een beschaving, maar het is op zijn minst wel een feit dat religie en cultuur het middel zijn waarlangs die breuklijn vorm krijgt.
Nieuwe crisissen, nieuwe breuklijnen
Het groeiende moslimfundamentalisme toont dat de zaak van wereldwijde democratie en westerse vrijheden helemaal niet beklonken is. Sinds de economische crisis weten we bovendien dat ook de vrije markt opnieuw volop ter discussie staat. De Indignados- en Occupy-bewegingen pikken het niet langer dat de winsten van het kapitalisme naar de happy few gaan, terwijl de grote massa mag opdraaien voor de kosten.
Er ontstaat weer meer weerstand tegen de groeiende ongelijkheid die het gevolg is van ons maatschappijmodel, zoals de Franse econoom Thomas Piketty beargumenteert. Bovendien is er naast de economische crisis ook de ecologische crisis. De eindigheid van de grondstoffen en de gevolgen van de klimaatopwarming, bijvoorbeeld inzake de beschikbaarheid van drinkbaar water, zullen de kloof tussen de haves en de have nots steeds scherper maken. Ook die ongelijkheid zal steeds meer bron van conflict zijn, tenzij we erin slagen om de omslag te maken naar een duurzame economie.
Verdeeld Europa
De val van de Muur moeten we uiteraard niet alleen zien tegen de achtergrond van de problemen op wereldschaal, maar vooral ook tegen de achtergrond van de Europese politiek. De politieke erfenis van die gebeurtenis kristalliseerde zich eerst en vooral in de hereniging van Duitsland en later ook in de opname van de Oost-Europese landen in de Europese Unie.
Nochtans lijkt ook die impuls voor de Europese integratie maar van korte duur geweest. De solidariteit op het Europese continent, die in de nasleep van 1989 vorm kreeg als steun voor democratisering en economische groei van West naar Oost, staat vandaag op een laag pitje. Vooral de solidariteit tussen Noord en Zuid staat nu in de context van de financiële crisis ter discussie. Vandaag moeten we dus opletten geen nieuwe muur te bouwen doorheen Europa.
Herdenken en herdoen
Vijfentwintig jaar na de val van de Berlijnse Muur weten we als geen ander dat het einde van de geschiedenis niet – en wellicht nooit – in het verschiet ligt. Toch mogen we ons niet tot cynische conclusies laten verleiden. De gebeurtenissen van toen moeten we nog steeds als een bron van hoop in herinnering brengen. Het verlangen naar een betere samenleving van miljoenen mensen uit het Oostblok bleef immers niet zonder gevolg. Eens de stille kracht van de hoop zich verspreidt en mensen ertoe aanzet om de handen in elkaar te slaan voor een positief project, dan zijn we tot grootse dingen in staat. Vandaag worden we uitgenodigd om dat te herdenken en – veel belangrijker nog – te herdoen.
De malaise van de multiculturele samenleving, de kloof tussen arm en rijk, de uitputting van onze planeet en het stranden van de Europese integratie zijn evenmin een onontkoombaar lot als het juk van de communistische dictatuur dat ooit was voor de mensen aan de andere kant van het IJzeren Gordijn. De erfenis van de val van de Muur hangt dus van onszelf af: Is het maar een hoop stenen, of inspireert het ons als een stenen hoop?