Vrijheid van godsdienst en geweten is een mensenrecht, vastgelegd in de Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens (1948) en aanvaard door alle lidstaten van de Verenigde Naties. Die internationale gedragenheid neemt echter niet weg dat er doorheen de jaren verschuivingen zijn in de interpretatie van dat fundamentele recht. Er dienen zich voortdurend nieuwe vragen aan: zijn religieuze symbolen in de openbare ruimte nog langer toegestaan? Kan iemand zich blijven beroepen op gewetensvrijheid in professionele aangelegenheden? Kan de vrije inrichting van onderwijs nog gegarandeerd worden?

Op het niveau van de Belgische staat en politiek worden steeds meer voorstellen gedaan omtrent neutraliteit. Sommige voorstellen beperken daarbij de zichtbare rol die religie in een samenleving kan spelen. Het principe van ‘gelijke afstand’ van de overheid tegenover alle erkende levensbeschouwingen, een essentieel onderdeel van de staatsneutraliteit, kan grosso modo twee kanten op. Ofwel haalt de overheid de band met de erkende levensbeschouwelijke instanties nauwer aan. Religie kan zich dan weliswaar manifesteren in de publieke ruimte, maar wel volgens door de overheid bepaalde criteria. Ofwel verwijst de overheid religiebeleving naar de privésfeer. De vraag rijst dan of staatsneutraliteit nog samengaat met vrijheid van godsdienst. Vele voorstellen voor neutraliteit in Europa halen hun inspiratie uit het begrip laïcité in Frankrijk. Een afspraak die oorspronkelijk garantie moest bieden voor de onpartijdigheid en onafhankelijkheid van bepaalde openbare instellingen ten opzichte van de rooms-katholieke kerk, en niet verwees naar neutraliteit in het openbaar.

Is neutraliteit wenselijk? Volgens Mariëtta van der Tol (docent politicologie aan Lincoln College, University of Oxford) is de uitsluiting van religie uit het openbaar leven problematisch: het houdt een oordeel in dat deze ‘andersheid’ of minderheid geen rol meer zal spelen in de politieke toekomst en dat het hoogstens ‘getolereerd wordt’ dat een religie bestaat in een samenleving. Dat is geen echte godsdienstvrijheid, en ook geen echte neutraliteit.

Naast de toenemende tendens richting neutraliteit als ‘verwijzing van religie naar de privésfeer’, ontstaat in België de paradoxale beweging van de staat die, zowel op lokaal als federaal niveau, zelf steeds meer initiatief neemt om het religieuze middenveld te organiseren. De staat bekijkt religie vanuit zijn eigen bril, als een van de keuzeopties binnen de vrijetijdsbesteding dan wel als een inherente bedreiging die overwonnen moet worden via een neutraal overheidsinitiatief. Zo heeft de Belgische overheid vorig jaar de Moslimexecutieve afgeschaft en in de plaats daarvan de Moslimraad opgericht. Bovendien wil ze steeds meer greep krijgen op de religies die in België bestaan: er werd een informatie- en screeningsdienst van lokale geloofsgemeenschappen opgericht, een controleorgaan dat wantrouwen uitademt.

Vrijheid van religie lijkt gegarandeerd door de Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens, maar leidt deze formele, juridisch erkende vrijheid ook tot voldoende reële vrijheid op het terrein? Maakt de neutrale seculariteit van de staat religiebeleving mogelijk, of filtert ze die beleving meer en meer weg uit het maatschappelijk weefsel? Is religie een primary good zoals een moedertaal? Of is het eerder een vrijblijvend lidmaatschap zoals dat van een sportclub? Is een religieuze overtuiging iets dat enkel geuit mag worden in de privésfeer? Wat doet staatsneutraliteit met de (minderheids)stem van gelovigen in de publieke sfeer en hun recht op representatie en erkenning?

Tijdens deze studiedag buigen we ons over deze kwesties, samen met sprekers Mariëtta van der Tol (Lincoln College, University of Oxford), Sophie van Bijsterveld (Radboud Universiteit Nijmegen), Jogchum Vrielink (UCLouvain Saint-Louis Bruxelles), Samira Azabar (Radboud Universiteit Nijmegen) en Frans van Daele (Europese Commissie).