Michaël Merrigan: Waarom kunst essentieel is voor democratie en mensenrechten
De voorbije week ging veel aandacht naar de mogelijke besparingen in de kunst- en cultuursector. Hierbij werd een belangrijke dimensie in het debat wat over het hoofd gezien: dat kunst elementair is voor een gezonde democratische samenleving, waarin mensenrechten worden gerespecteerd. Dit heeft alles te maken met de essentiële rol die kunst vervult in onze samenleving: ze stimuleert en geeft vorm aan het inlevingsvermogen.
De Amerikaanse historica Lynn Hunt wees al op de interessante parallel tussen de opkomst van mensenrechten – de idee dat alle mensen inherente waarde hebben, en daardoor bepaalde basisrechten hebben, wie ze ook zijn, of waar ze ook vandaan komen – en de opkomst in de 18e eeuw van kunstvormen zoals de briefroman die erg inzetten op het inlevingsvermogen van de lezer.
Mensenrechten hangen immers af van het vermogen om empathie te hebben met “de ander”. Om te aanvaarden dat iedereen bepaalde basisrechten heeft, moet je die “ander” immers eerst herkennen als iemand die eigenlijk au fond zoals jezelf is, die dezelfde waarde heeft. Die “ander” kan vele verschijningsvormen aannemen: de Franstalige, de vluchteling, maar net zo goed je buurman, de supermarktbediende of de concurrent in je professionele leven.
Iedereen telt mee
Inlevingsvermogen is essentieel om te begrijpen wat er echt nodig is om mensenrechten in de praktijk te brengen. Immers, wat mensenrechten in de praktijk betekenen, weet je doorgaans vooral wanneer je eigen mensenrechten in het gedrang komen. Daarentegen, is het vaak een abstract begrip wanneer het over anderen gaat, en hoe minder je die andere zelf persoonlijk kent, hoe abstracter het vaak wordt. Het is niet altijd evident de zorgen van een dakloze te begrijpen wanneer je zelf een woning hebt, die van iemand die vreest geen pensioen te hebben als je zelf wel hebt kunnen sparen, die van een chronisch zieke als je zelf min of meer gezond bent, of die van een vluchteling als je nooit hebt moeten vluchten.
Mensen mogen niet op arbitraire wijze anders behandeld worden, zomaar aan de kant worden geschoven.
Empathie is daarom ook essentieel in elke democratie. De basisgedachte van een democratie is niet enkel dat elke burger vanaf een bepaalde leeftijd mag gaan stemmen. Dat stemrecht is natuurlijk belangrijk, maar is eigenlijk maar de uiting van een andere gedachte: dat iedereen meetelt, fundamenteel gelijkwaardig is. Democratie veronderstelt die gelijkwaardigheid tussen mensen: tussen arbeider en zakenman, zieke en gezonde, uit de grootstad of een klein dorp. Mensen mogen niet op arbitraire wijze anders behandeld worden, zomaar aan de kant worden geschoven.
De held of antiheld
In het dagelijks leven is het vaak moeilijk om iemand die een heel ander soort leven leidt, of een heel andere achtergrond heeft, of misschien wel volstrekt tegengestelde belangen heeft (denk aan die concurrent), in de praktijk ook echt te zien als “gelijkwaardig”. In de chaos en de stress van elke dag, nemen andere bekommernissen en berekeningen vaak de overhand. De facto blijkt die “ander” herkennen in het dagelijks leven soms zo moeilijk dat het, soms, bijna onmogelijk is.
Kunst leert ons per definitie om ons in positie van de ander te plaatsen.
Tussen de vele functies die kunst kan vervullen, is een essentiële dan ook dat kunst de ruimte biedt om inlevingsvermogen te creëren en te cultiveren. Kunst leert ons per definitie om ons in de positie van de ander te plaatsen. Het hoofdpersonage in een boek. De held, of antiheld, in een theaterstuk of opera. De zanger van een ballade. De danser in een balletstuk. De schilder of de beeldhouwer, de rapper of de poëet.