Brecht Nuyts: ‘Hoe herontdekken we de vergeten kern van mensenrechten?’
p 10 december herdenken we de ondertekening van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens in 1948. Na 76 jaar lijkt deze historische mijlpaal vanzelfsprekend geworden. Vanuit mijn ervaring als godsdienstleraar zie ik hoe stevig de mensenrechten zijn ingeburgerd: ze worden zelden in twijfel getrokken. Maar juist die vanzelfsprekendheid is een tweesnijdend zwaard. Enerzijds wijst het op brede acceptatie; anderzijds dreigen we de diepere morele wortels van mensenrechten uit het oog te verliezen. Hoe kunnen we deze herontdekken en koesteren?
Vergeten fundamenten
Vraag een jongere naar de oorsprong van mensenrechten, en de kans is groot dat je hoort: Amnesty International. Hoewel de organisatie veel goeds doet, klopt dit antwoord niet. De verklaring werd opgesteld door vertegenwoordigers van diverse culturen, waaronder Jacques Maritain (Frankrijk) en Charles Malik (Libanon). Hun visie ging veel verder dan sommige van de slogans waarmee Amnesty later de mensenrechten zou promoten.
Artikel 1 in de Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens luidt: “Alle mensen worden vrij en met gelijke rechten geboren.”
Die zin zullen veel mensen herkennen, maar het oorspronkelijke document benadrukte meer dan alleen abstracte vrijheid. In de volledige artikeltekst staat: “Alle mensen worden vrij en gelijk in waardigheid en rechten geboren. Zij zijn begiftigd met verstand en geweten, en behoren zich jegens elkander in een geest van broederschap te gedragen.”
Vrijheid is hier onlosmakelijk verbonden met waardigheid en verantwoordelijkheid. Deze bijna Bijbelse toon verdwijnt vaak in moderne interpretaties, waardoor cruciale nuances verloren gaan.
De confrontatie met onverschilligheid
Helaas zien we in de praktijk hoe broederschap en verantwoordelijkheid soms ver te zoeken zijn. Zo keerde mijn maag afgelopen weekend om bij een geweldsfilmpje uit Zelzate, waarin omstanders passief toekeken terwijl iemand werd mishandeld. De roep “Pak ’m, G…!” was even kil als pijnlijk herkenbaar. Ook in mijn lessen bespreken we zulke voorbeelden, zoals het incident waarbij een man op een markt in Kortrijk stierf terwijl voorbijgangers hem negeerden.
Leerlingen reageren hier verschillend op. Sommigen zijn moreel verontwaardigd, anderen verklaren de passiviteit met psychologische theorieën zoals het omstanderseffect. Maar waarover ze het allemaal eens zijn, is dat een hulpeloze persoon altijd een appel doet op onze menselijkheid. Het juridisch kader van schuldig verzuim kan dat gevoel niet vervangen. Mensenrechten worden pas betekenisvol wanneer ze in daden worden omgezet.
Hoop op reddende engelen
Toch is er hoop. Tijdens gesprekken met mijn leerlingen merk ik dat sommigen wél willen handelen. Ik stel hen vaak op de proef met hypothetische vragen: “Waarom zou je ingrijpen? Wat als je zelf risico loopt? Kun je niet beter wachten op iemand die beter gekwalificeerd is?” Ondanks alle tegenargumenten blijven deze leerlingen bij hun overtuiging.
Hun motivatie is vaak geworteld in persoonlijke of religieuze verhalen. Zo verwijzen sommigen naar lessen van hun ouders, anderen halen kracht uit religieuze inspiratie. Bedenkers van de mensenrechten, zoals Maritain en Malik, putten eveneens uit Bijbelse tradities. Maar ook niet-religieuze inspiratiebronnen, zoals grootouders of andere rolmodellen, kunnen de morele weerbaarheid voeden. Wat deze reddende engelen delen, is de overtuiging dat vrijheid zonder verantwoordelijkheid leeg is.
Een waardegedreven toekomst
De toekomst van mensenrechten ligt in het herontdekken van deze vergeten kern: alle mensen hebben een verstand, een geweten en we zijn geroepen om elkaar te benaderen in een geest van broederschap.
We mogen niet vergeten dat mensenrechten ons niet alleen wijzen op vrijheid, maar ook oproepen tot verantwoordelijkheid voor elkaar. Laten we die balans blijven koesteren. Alleen door vrijheid te koppelen aan waardigheid en verantwoordelijkheid, geven we de mensenrechten blijvend betekenis.
Bron: Knack