Maarten Larmuseau: ‘Gelukkig is pluspapa Jozef in de kerststal geen passieve oude man meer’
In de dagen voor Kerstmis staan talloze kerststalletjes te pronken in huiskamers en publieke ruimtes. Mijn blik wordt daarbij steevast getrokken door de figuur van Jozef. Al jaren fotografeer ik tijdens museumbezoeken alle Jozeffen die ik op kersttaferelen tegenkom. Want door de geschiedenis heen is er iets bijzonders gebeurd met die man: Jozef onderging een opmerkelijke transformatie, van een stokoude impotente figuur in de middeleeuwen, naar een rijzige viriele man in onze tijd. Zie bijvoorbeeld de nieuwe Netflix-film Mary.
Wanneer het kerstverhaal wordt afgebeeld op een 14de- of 15de-eeuws schilderij – zoals op beroemde werk van Hans Memling, Hugo van der Goes of Jheronimus Bosch – valt het grote contrast tussen Maria en Jozef meteen op. Maria werd als een jonge, frisse vrouw afgebeeld, volgens de schoonheidsidealen van die tijd. Jozef daarentegen verscheen als een hoogbejaarde, lusteloze man, vaak slaperig en met kromme rug, steunend op een wandelstok. Soms houdt hij een kaarsje vast of doet hij wat huishoudelijke taakjes, maar steeds op de achtergrond. Je krijgt medelijden met de gedachte dat de stokoude man de reis naar Bethlehem moest maken, en dan staat hem nog de hectiek te wachten van met zijn vrouw en pasgeboren baby halsoverkop naar Egypte te moeten vluchten.
Over de figuur van die Jozef biedt het Nieuwe Testament bitter weinig details. We weten dat hij timmerman was en Maria beschermde tegen de schande van het ongehuwd moederschap. Na aanvankelijke twijfel over Maria’s zwangerschap, kreeg hij in een droom Gods plan uitgelegd. Maar hoe moest men deze ‘voedstervader’ van Jezus afbeelden? Voor middeleeuwers moest duidelijk zijn dat Jozef helemaal niet de biologische vader van het kind was. Hij werd daarom voorgesteld als een man die zijn seksuele hoogtijdagen ver achter zich had gelaten, zodat ook Maria’s eeuwige maagdelijkheid buiten kijf stond. Soms gingen kunstenaars daarin zo ver dat ze klassieke symbolen gebruikten die naar impotentie verwezen of Jozef zelfs afschilderde als een hoorndrager (bedrogen echtgenoot, red.).
Vanaf de renaissance begon dit beeld echter te veranderen. Meer en meer kozen kunstenaars ervoor om de harmonie binnen de Heilige Familie sterker te benadrukken. Jozef transformeerde tot een daadkrachtige jongeman die een actieve rol speelde in de opvoeding van Jezus. Hij groeide zo uit tot een essentiële pijler binnen het gezin, een rolmodel dat laat zien dat familie om meer draait dan om bloedverwantschap.
Uit de schaduw
Voor mij als geneticus en genealoog die gefocust is op biologische verwantschap, is het verschil tussen de ‘oude’ en de ‘nieuwe’ Jozef steeds een wake-upcall. Biologie en genen zijn zeer belangrijk om relaties tussen mensen in de samenleving te begrijpen en om de overerving van fysieke kenmerken en medische aandoeningen te onderzoeken. Voor iemand die in het ongewisse blijft over zijn of haar biologische vader, zoals onder meer bij adoptie of anoniem spermadonorschap, zal het vaak een diepgewortelde behoefte zijn om te achterhalen wie die persoon is en waar de eigen wortels liggen. Toch laat de nieuwe Jozef zien dat een familieband uit meer dan louter genen bestaat. Sociale en emotionele verbindingen spelen een essentiële rol in wie we als familie beschouwen. Dat merken we tijdens deze feestdagen, waarin familie centraal staat. Zo heeft elke familieband, of die nu wel of niet biologisch van aard is, zijn eigen waarde en uitdagingen.
De transformatie van Jozef is meer dan een visuele verandering. Ze erkent zijn rol van betrokken pluspapa die ondanks de complexe familiesituatie een krachtige figuur blijft. Kijk je deze kerst naar een stal, dan zal je merken dat Jozef zich tegenwoordig heeft losgemaakt van de schaduwpositie en trots zijn plaats naast de kribbe heeft ingenomen, rechtover of naast Maria. Ik wed dat je vanaf nu ook anders naar die kersttaferelen zult kijken.